Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Berendrecht - 'Santvliet Tol'

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Nationale Maatschappij van Buurt-spoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder vanaf Berendrecht naar 'Santvliet Tol'' een kruispunt van wegen in de westhoek van de Noorderkempen.

01. Nieuwsgierig naar de plaats van het vroegere kruispunt Blauwhoef is na wat passen en meten op oude en nieuwe kaarten dit historische punt gereconstrueerd in een foto uit Google Earth. Linksonder ligt Lillo en middenboven Berendrecht.

02. In een kaartje uit circa 1885 staan de letters A t/m F, verwijzend naar de beschrijving van het tracé tussen Berendrecht en Zandvliet.

03. De foto is gemaakt, kort voor het begin van de lintbebouwing te Berendrecht en kijkend in noordelijke richting. Iets verderop ligt de boog naar het westen, aangeduid als A in bovenstaand kaartje. De bemanning van motorrijtuig 9658 en bijwagen 19369, rijdend in de richting Antwerpen en ingetuigd als 'Lijn 77', poseert op 5 juli 1955 voor fotograaf Maurits van Witsen.

04. Het NMVB-motorijtuig 9777, ingetuigd als 'Lijn 77', rijdt met aanhangrijtuig 19285 van 'Santvliet Tol' naar Antwerpen, en snijdt de scherpe bocht in de weg af, aangeduid als B in bovenstaand kaartje.

05. Anno 2022 is de weg behoorlijk verbreed en maakt het wegverkeer gebruik van de vroegere afsnijding voor de tram. Die was al op 5 november 1960 verdwenen. Toch heeft de afsnijding nog lang daarna als fiets- en/of voetpad dienstgedaan. Slechts één huis is nu nog exact hetzelfde gebleven. Dat is het pand met de voordeur, afgerond aan de bovenzijde (links van het midden op de foto). Ook het huis met het hoge dak, rechts op de foto, heeft maar weinig veranderingen ondergaan.

06. Afbuigend in westelijke richting komen we bij de kerk van Berendrecht uit, aangeduid als C in bovenstaand kaartje. De tram hield steeds de zuidzijde van de weg aan, links op de foto. De toren van de eeuwenoude laat-gotische Sint-Jan Baptistkerk (zie volgend plaatje) werd in mei 1940 door het Belgische leger opgeblazen. Daarbij werd de kerk grotendeels verwoest. Na de oorlog werd een nieuwe kerk gebouwd, waarbij slechts een stukje van het oorspronkelijke priesterkoor kon worden gehandhaafd (rechts).

07. Behoudens de kerk zelf, is er eigenlijk nog maar weinig aan het straatbeeld gewijzigd. Anno 2022 staan aan de zuidzijde van de weg alle huizen nog in exact dezelfde staat. Een driedelig tramstel, ingetuigd als 'Lijn 77', passeert rond 1955 de kerk en is op weg naar Antwerpen.

08. In vergelijking met de vorige foto reed de tram destijds juist links van de paaltjes. Alle huizen rechts staan links op de vorige foto.

09. In vergelijking met de vorige foto reed de tram juist links van de paaltjes. Alle huizen rechts staan links op de foto uit 1955.

10. Wat verder naar het westen toe is de stopplaats van de tram op het Kerkplein in beeld gebracht. De tram reed naar Merksem (IJskelder), waar de reizigers overstapten op de paardentram vanaf Brasschaat naar Antwerpen (Klapdorp). In augustus 1908 werd dat een overstap op de elektrische tram vanaf Merksem (Oude Bareel) naar het centrum van de stad.

11. Gezicht op de kerk van vóór mei 1940 en in mei 2022, met en zonder tramweg. In 1953-1954 werd de kerk herbouwd, waarbij de nog overeind staande buitenmuren gespaard bleven. In 2018 is de kerk gesloten voor de plaatselijke eredienst. De bedevaartkapel van Berendrecht bleek voldoende voor het kleine aantal kerkgangers.

12. In een kaartje uit circa 1885 staan de letters A t/m F, verwijzend naar de beschrijving van het tracé tussen Berendrecht (dorp) en Zandvliet. Het kleine zwarte vierkantje, rechtsboven in beeld, is de plek, waar sinds 1732 een Mariakapel staat. Tot in de jaren vijftig kwamen vanuit het zuiden vele bedevaartgangers per tram. Na het uitstappen bij en het bezoeken van een dienst in de parochiekerk van Berendrecht volgde voor hen een voetreis heen en terug langs de openbare weg naar de kapel.

13. De foto is gemaakt, kijkend in westelijke richting ter hoogte van de kruispunt, aangeduid als D in bovenstaand kaartje. Het huis, dienstdoend als 'tramstatie' stond links, haaks op de oost-west-richting van de tramweg.

14. Nogmaals een kijkje op de 'tramstatie', aangeduid als D in bovenstaand kaartje. De fotograaf kijkt in zuidelijke richting. Achter zijn rug ligt de tramweg.

15. De tram kon niet door de scherpe boog, juist links voorbij het boerderijtje op de foto en aangeduid als E in bovenstaand kaartje. Vandaar dat er een afsnijding was aangelegd, op de foto gezien van zuidoost naar noordwest. De afsnijding is nog steeds aanwezig als fiets- en voetpad.

16. De tram kon niet door de scherpe boog, juist rechts voorbij het boerderijtje op de foto en aangeduid als E in bovenstaand kaartje. Vandaar dat er afsnijding was aangelegd, op de foto gezien van zuidoost (achteraan) naar noordwest (ter plekke van de fotograaf). De afsnijding is heden ten dage nog steeds aanwezig als fiets- en voetpad.

17. NMVB-motorrijtuig 9684 is op 27 maart 1959, ingetuigd als 'Lijn 77', op weg van Antwerpen en Berendrecht naar 'Santvliet Tol'. De foto is gemaakt door Frits van Dam, kijkend in zuidelijke richting ter hoogte van de wisselplaats en aangeduid als F in bovenstaand kaartje. Rechts, aan de westzijde van de wisselplaats, staan nog enkele goederenwagens te wachten op lading. Op de achtergrond, enkele honderden meters terug, lag de in voorgaande foto's getoonde boogafsnijding.

18. Dit kaartje sluit (met een overlap) naadloos aan op de kaart uit circa 1885 van de situatie rond Berendrecht. Als orientatiepunt kan het kleine zwarte vierkantje, rechtsonder in beeld, dienen. Dat is de plek, waar in 1732 een eerste Mariakapel werd opgericht. Twee jaar later kwam er volledig betreedbare kapel, die in 1837 werd omringd door een park. Het bedevaartsoord was een feit. In 1906 werd een processiepark met de 'vijftien geheimen van de rozenkrans' aangelegd. In 1925 kwam er een vergroting van de kapel in neogotische stijl. Twee jaar later stond er een Lourdesgrot, een Heilig Hartbeeld en een beeld van de Heilige Theresia.

In de kaart staan de letters G en H als verwijzing naar de plaats van de afbeeldingen hieronder en het emplacement 'Santvliet Tol'.

19. Tot in de jaren vijftig kwamen vanuit het noorden van Belgie en ook uit Nederland vele bedevaartgangers per tram. Na het uitstappen bij en het bezoeken van een dienst in de parochiekerk van Zandvliet volgde voor hen een voetreis heen en terug langs een zandpad, dwars door de weilanden, dat heden ten dage nog grotendeels aanwezig is en zelfs al wordt aangegeven op bovenstaande kaart uit 1885 (met een streepjeslijn).

20. Al vanaf 1747 tot enkele jaren geleden vond nog steeds de 'Berendrechtse Begankenis' plaats, waarbij bedevaartgangers te voet vanuit Ossendrecht naar de kapel trokken. In latere jaren was André van Gils (1825-1998) een belangrijk initiator om de 'Begankenis' in stand te houden vanuit zijn standplaats Ossendrecht, waar hij van 1964 tot in 1990 was aangesteld als burgemeester.

21. De Mariakapel in Berendrecht, omringd door een processiepark met de 'vijftien geheimen van de rozenkrans' en een Lourdesgrot (rechts buiten beeld). Foto van 4 mei 2022.

22. Gezicht op Zandvliet vanuit het zuiden in de Zoutestraat, ter hoogte van de Bakkerstraat (rechts). De ansichtkaart is gemaakt, kijkend in noordelijke richting ter hoogte van het punt, als G aangeduid in bovenstaand kaartje. De plaats van de fotograaf en zijn blikveld zijn ook aangeduid in onderstaande foto uit Google Earth met 'A' en een 'V' (als kijkrichting). Het 'H'-bord betekent 'Halte' van de stoomtram tussen Antwerpen en Bergen op Zoom. In de verte staat de Sint Gertrudiskerk, een driebeukige kerk met een driezijdig afgesloten koor uit circa 1250. Een achtkantige houten dakruiter dient als klokkentoren. Het koor van de kerk is in zandsteen uitgevoerd en de rest in baksteen met speklagen van zandsteen. De huizen links in beeld staan er nog steeds. Wel zijn deze voorzien van nieuwe buitenmuren. De tramweg ligt aan de westzijde van de weg. Ansichtkaart uit circa 1910.

23. Gezicht op Zandvliet vanuit het zuiden. De ansichtkaart is gemaakt, kijkend in noordelijke richting ter hoogte van het punt, als G aangeduid in bovenstaand kaartje. De plaats van de fotograaf en zijn blikveld is ook aangeduid met 'A' en een 'V' (als kijkrichting) in een de onderstaande foto uit Google Earth. De fotograaf staat op dezelfde plaats als de maker van de foto op een prentbriefkaart van meer dan een eeuw geleden. Qua karakter is de dorpsbebouwing niet veel veranderd. De tramweg lag aan de westzijde van de weg, tegenwoordig bekend als Zoutestraat.

24. Een eindje verderop staat nog een wit arbeidershuisje dat de tand des tijds goed heeft doorstaan. De tramweg lag aan de west-zijde van de weg, tegenwoordig bekend als Zoutestraat. De plaats van de fotograaf en zijn blikveld is ook aangeduid met 'B' en een 'V' in onderstaande foto uit Google Earth.

25. Om de Sint Gertrudiskerk te passeren en naar Ossendrecht te rijden, was het in 1887 noodzakelijk om een stukje eigen tracé achter de huizen om aan te leggen. Na het opheffen van de tram in 1960 bleef het tracé geheel intact als fiets- en voetpad. De plaats van de fotograaf en zijn blikveld zijn in bovenstaande foto uit Google Earth aangeduid met de letters, C t/m H en K.

26. Het begin aan de zuidzijde van het tracé wordt aangeduid met een bordje, dat aan duidelijkheid niets te wensen overlaat.

27. Het voormalige tracé van de tram, ten oosten van de Zoutestraat (C).

28. Het voormalige tracé van de tram, ten oosten van de Zoutestraat (D).

29. Het voormalige tracé van de tram, ten oosten van de Zoutestraat (E).

30. Het voormalige tracé van de tram, ten oosten van de Zoutestraat (F).

31. Het voormalige tracé van de tram, ten oosten van de Zoutestraat (G).

32. Het voormalige tracé van de tram, ten oosten van de Zoutestraat (H).

33. Het voormalige tracé van de tram (rechts), ten oosten van de Zoutestraat (K) en uitkomend op de hoofdstraat, nu bekendstaand als 'De Keijserhoeve'. Op de hoek met 'De Roet' staat het café 'In de Jagersrust'. Draaide je vanaf hier 90 graden om naar rechts, dan zag je (en nu uiteraard ook nog) de Sint-Gertrudiskerk staan.

34. Gezicht op de oostzijde van de Sint-Gertrudiskerk in Zandvliet. Op de voorgrond passeerde de tram naar en van Ossendrecht. In 1845 werd de kerk aanzienlijk vergroot, waarbij het van oorsprong 17e-eeuwse koor behouden bleef. Uiterst rechts staan de huizen aan de Spaansemolenstraat. Ansichtkaart uit circa 1910.

35. Komend vanaf het eindpunt 'Santvliet Tol' aan de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland), rechts buiten beeld, wacht een tram, ingetuigd als 'Lijn 77', bij de kerk op reizigers in de richting Antwerpen. Na het oversteken van de hoofdstraat (links buiten beeld, nu bekend als 'De Keijserhoeve') schiet de tram 'De Roet' in, het stukje eigen tracé pal ten oosten van de Zoutestraat. Het gebouw rechts, nu een horecagelegenheid, is anno 2022 nog steeds aanwezig. Ansichtkaart uit circa 1955. Duidelijk is het tijdsverschil te zien, niet alleen aan de kerk, maar ook aan de elektrische bovenleiding voor de tram. Ook de muur rond het kerkhof is al ten dele verdwenen.

36. Nogmaals het kruispunt van de hoofdstraat (nu bekend als 'De Keijserhoeve') met rechts 'Noordland' en links 'De Roet'. Op de hoek met 'De Roet' staat het café 'In de Jagersrust'.

37 en 38. In 1940 was de kerk zwaar beschadigd door oorlogsgeweld. In 1953-1954 werd de kerk herbouwd, waarbij de nog overeind staande buitenmuren gespaard bleven. Ansichtkaarten uit circa 1910 en 1960.

39. Links: Vanaf de hoek met 'De Roet' kijk je in de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland), met links het kerkhof en het gedenkteken voor de gevallenen in de wereldoorlogen. De tram reed aan de westzijde van de weg (links op de foto). 40. Rechts: De tram bleef van hieruit aan de westzijde (links) van de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland) rijden.

41. De kruising van de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland) met de kruising van de Spaansemolenstraat. In deze straat staan nog enkele authentiek gebleven panden, zoals nummer 20 op de hoek. De tram reed van hieruit in noordelijke richting aan de westzijde (links) van de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland).

42. Aan de noordzijde van de Spaansemolenstraat staat het vroegere fraaie gemeentehuis van Zandvliet. Bij de kruising verderop is het pand Spaansemolenstraat 20 op de hoek met de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland) te herkennen. Ansichtkaart uit circa 1910.

43. De kruising van de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland) met de kruising van de Spaansemolenstraat. In deze straat staan nog enkele authentiek gebleven panden, zoals nummer 20 op de hoek. De tram reed van hieruit in noordelijke richting aan de westzijde van de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland). Ansichtkaart uit circa 1910.

44. Komend uit de richting Berendrecht rijdt een goederentram de 'Noordlandschestraat' in, op weg naar het emplacement 'Santvliet Tol' of nog verder nog naar het emplacement 'Kabeljouw'. De foto uit een tijdschrift is gemaakt vóór de elektrificatie in 1931. Het huis links staat op de vorige ansichtkaart rechts in beeld. Foto uit circa 1925.

45. Nogmaals het huis Spaansemolenstraat 20 in beeld, maar nu minstens dertig jaar later, in vergelijking met de foto uit de tijd van de stoomtram. Het motorrijtuig 9684, ingetuigd als 'Lijn 77', rijdt op 27 maart 1959 naar Antwerpen. Anderhalf jaar, op 5 november 1959, was het echter gedaan met de tram en namen autobussen het openbaar vervoer over. Links staat de muur (zonder hekwerk) rond het kerkhof. De foto is gemaakt door Frits van Dam.

46. Gezicht in de 'Noordlandschestraat' (nu Noordland) naar het noorden met links de tramweg naar het emplacement 'Santvliet Tol'. Tot kort voor dit latere eindpunt van de trams uit Antwerpen lag de tramweg aan de westzijde van deze weg. Juist op de grenslijn van de vroegere vesting stak een tram over naar de oostzijde en bereikte dan 'Santvliet Tol'. Ansichtkaart uit circa 1905.

47. In een kaartje uit circa 1885 is de ligging van de tramweg goed te volgen. De letters G (Zoutestraat) en H (Noordland) verwijzen naar de twee punten in het tracé tussen Berendrecht (dorp) en 'Santvliet Tol' in boven- en onderstaande beelden.

48. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Links staat een ABT-tram gereed naar de 'Kabeljouw', bestaande uit een Beijnes-rijtuig, de vierasser B 1403, een 'De Rechter'-rijtuig, nog een Beijnes-rijtuig en enkele andere rijtuigen. Rechts op de voorgrond ligt de weegbrug. Wat naar achter staan het retiradegebouw annex tolkantoor. Verder is er een tram naar de grens of Nederland in aantocht. Erachter staat de douane-goederenloods. Rechts staat het 'tolkantoor', met onder andere wachtkamers 1e en 2e klasse, visitatieruimte, bureau ontvanger, ruimte voor beambten en goederenbureau. Ansichtkaart uit circa 1925.

49. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Rechts staat het 'tolkantoor', met onder andere wachtkamers 1e en 2e klasse, visitatieruimte, bureau ontvanger, ruimte voor beambten en opslag van goederen. Ansichtkaart uit circa 1925.

50. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Links staat het 'tolkantoor', met onder andere wachtkamers 1e en 2e klasse, visitatieruimte, bureau ontvanger, ruimte voor beambten en opslag van goederen. Foto uit circa 1935.

51. Nogmaals het stationsgebouw met het elektrisch motorrijtuig 9662 op het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Foto uit circa 1955.

52. Het stationsgebouw in Zandvliet (en ook in Wuustwezel) gaf onderdak aan het 'tolkantoor', met wachtkamers 1e en 2e klasse, visitatieruimte, bureau ontvanger, ruimte voor beambten en opslag van goederen. Tekening uit 1887.

53. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Nadat in 1931 de lijn Antwerpen - Zandvliet van bovenleiding was voorzien, stonden stoomlocomotieven alleen nog voor de schaarse goederentrams tot en van 'Kabeljouw', waar goederenwagens werden overgegeven en overgenomen van de ABT op het Nederlandse traject tot en van Bergen op Zoom. Achter het elektrische motorrijtuig hangen twee bijwagens. Rechts staat het 'tolkantoor' en links in de verte de loods als stallingsruimte voor de eerste elektrische tram in de volgende ochtend. De tram is ingetuigd als 'Lijn 77'. Foto uit circa 1950.

54. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Achter een elektrische motorrijtuig konden zelfs drie bijwagens hangen. Rechts achter het rollend materieel staat het 'tolkantoor'. Links in de verte staat de loods als stallingsruimte voor de eerste elektrische tram in de volgende ochtend. De tram is ingetuigd als 'Lijn 77'. Foto uit circa 1950.

55. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in noordelijke richting. Het NMVB-aanhangrijtuig 1355 met 'middeninstap' wacht als versterking op een volgende dienst. Rechts staat de loods als stallingsruimte voor de eerste elektrische tram op de volgende dag. Foto uit circa 1950.

56. Het emplacement 'Santvliet Tol', gezien in zuidelijke richting. Motorrijtuig 9653 is zojuist met een aanhangrijtuig, ingetuigd als 'Lijn 77', uit Antwerpen aangekomen. In de verte is de noordzijde van het dorp Zandvliet te zien. Foto uit circa 1950.

57. Anno 2022 is al heel lang niets meer te ontwaren van het vroegere tramwegemplacement in Zandvliet. Gezicht vanuit het noorden op Zandvliet, waar links voorbij de twee bomen het lange emplacement eindigde. In de berm waar de fotograaf staat, lag het spoor naar Ossendrecht. Foto van 4 mei 2022.

58. Anno 2022 is niets meer te ontwaren van het vroegere tramwegemplacement in Zandvliet te ontwaren. Gezicht vanuit het zuiden in de richting van de Nederlandse grens, waar rechts in de berm het lange emplacement begon en in de verte eindigde. Van hieruit kun je heden ten dage niet meer rechtstreeks naar Nederland. De autosnelweg A 12 met op- en afritten naar de Noordlandbrug over het Schelde-Rijnkanaal maakt elke passage onmogelijk, 4 mei 2022.

59. De kaart uit circa 1885 laat het tracé van de vroegere tramweg aan de oostzijde van de weg zien. Het emplacement bij Zandvliet is ingetekend. Bovenaan ligt het (Nederlandse) douanekantoor annex tramstation in de Kabeljouwpolder. Dit is aangeduid met een rood blokje, links van het woord 'Cabeljauw'. De landsgrens wordt ter plekke gevormd door de grenspalen 265, 266 en 267 en valt samen met een brede en diepe sloot. Via een flinke vaste brug kon een tram de brug passeren.

60. Een foto uit Google Earth laat de ligging en de oppervlakte (met een witte rand) van het emplacement te Zandvliet zien. Onderaan staat de rooms-katholieke kerk van dit dorp (dat vroeger als een vestingstad bekend stond), links ligt het Schelde-Rijnkanaal en er-boven een autowegknooppunt. Het tracé van de vroegere tramweg is in een witte lijn op de weg aangegeven.